انواع سنگ
قطعات سنگ، بر حسب مورد مصرف و نقش آنها در استحكام بنا، به اشكال و ابعادي تهيه مي‌گردند كه نوع و نام آنها به شرح ذيل است:
_سنگ كله
_سنگ راسته
_سنگ دو كله و يا سرتاسري
_سنگ پشت‌كار
_سنگ توكار
_سنگ نبشي
كليات
به منظور تقليل درزهاي ساختماني قبل از اجراي عمليات، تمام مصالح و تجهيزات مورد لزوم بايد به پاي كار حمل گردد تا اجراي عمليات به طور يكنواخت پيش رفته و وقفه‌اي در آن حاصل نگردد. از آنجايي كه بناي ساخته شده با مصالح بنايي از خاصيت ارتجاعي برخوردار نمي‌باشد و نمي‌تواند خود را با نشستهاي موضعي پي انطباق دهد، پي‌سازي بايد محكم بوده و اين استحكام در تمام سطح يكنواخت باشد. در صورت لزوم مي‌توان با ريختن يك قشر بتن ضعيف، يكنواختي پي را تأمين نمود.
مصالح حمل شده به پاي كار بايد از جهت رنگ، جنس و مشخصات فني با نمونه‌هاي آزمايش شده و مصوب كاملاً مطابقت نمايد. مصرف مصالحي كه در مقابل عوامل جوي مشخصات خود را از دست داده باشد مجاز نخواهد بود.
حتي‌الامكان بايد سعي نمود كه عمليات ساختماني در پايان هر روز در محل درزهاي ساختماني به پايان برسد. هر بار كه كارهاي بنايي مجدداً شروع گردد، بناي قبلي بايد آبپاشي شود. در فاصله توقف و شروع مجدد، سطح بنايي بايد كاملاً پوشيده و محفوظ باشد. در صورت يخبندان، تمام عمليات انجام شده بايد به طور مطلوب نگهداري گردد.
در صورتي كه در مجاورت محل بنا، عمليات انفجار مي‌بايست صورت گيرد اين انفجار قبل از اينكه عمليات اجرايي شروع گردد بايد انجام شود. قبل از اجراي عمليات، قطعات سنگ بايد مرطوب شده باشد. اين قطعات موقعي بر روي ملات كاملاً تثبيت مي‌شود كه قسمتي از ملات از اطراف قطعات خارج شود. به منظور حفظ تعادل، هر قطعه سنگ را بايد فقط از قسمت مسطح آن بر روي قشر ملات قرار داد. تمام قطعات بايد كاملاً در داخل ملات قرار گيرند. وجود فضاي خالي در هيچ قسمت از كارهاي بنايي مجاز نخواهد بود. عمليات، بايد به نحوي اجرا شود كه پشت كار حاصله مسطح باشد.
انجام هرگونه بنايي با سنگ در مواقعي كه برودت هواي محل كار و يا درجه حرارت مصالح مصرفي از 5 درجه سانتيگراد كمتر است مجاز نمي‌باشد مگر اينكه وسايل كافي براي گرم نگه داشتن محل، و يا مصالح مصرفي پيش‌بيني شده تا درجه حرارت از مقدار مشخص شده بالا كمتر نشود.
هنگام اجراي عمليات، نبايد سنگ بر روي ابنيه در حال ساختمان پرتاب و يا كشيده شود، بلكه بايد با دقت در محل مربوطه نصب گردد، تا سنگهاي كار گذاشته شده جابه‌جا نشود. سنگچيني بايد به طور يكنواخت انجام شود به نحوي كه در هر زمان هيچ قسمت بنا بيش از يك رج از قسمتهاي ديگر آن بالاتر نباشد.
در مواقع لازم بايد ميله مهار و يا ساير وسيله مهار در داخل سنگچيني كارگزاري شده و در محل تثبيت گردد. سوراخهاي لازم براي قرار دادن مهارها، قبل از نصب سنگ بايد به نحوي تعبيه گردد كه سوراخها، پس از قرار دادن سنگها بر روي هم، در يك امتداد قرار گيرد.
انواع بنايي با سنگ
عمليات بنايي با سنگ بر حسب نماسازي آنها به پنج گروه به شرح زير طبقه‌بندي مي‌شود:
1- بنايي با سنگ قواره و نماسازي غيرمنظم.
2- بنايي با سنگ قواره‌اي بادبر و نماسازي منظم.
3- بنايي با سنگ قواره‌اي سرتراش و نماسازي منظم.
4- بنايي با سنگ قواره‌اي نيم‌تراش و نماسازي منظم.
5- بنايي با سنگ قواره‌اي تمام‌تراش.
بنايي با سنگ قواره غير منظم
در اين نوع بنايي، سنگها بعد از شكستن گوشه‌هاي تيز آنها، بدون تيشه‌داري، به مصرف مي‌رسند، مشروط بر اينكه اشكال و ابعاد آنها با اشكال و ابعاد قيد شده در اين بند مطابقت داشته باشد. سنگهاي مصرفي بايد سخت، با دوام و بدون رگه بوده و در مقابل يخبندان مقاومت كافي داشته و داراي هيچ نوع مواد خاكي و ناخالصي نباشد.
حداقل ارتفاع سنگ قواره در نما 15 سانتيمتر است. ارتفاع سنگها در نما نبايد از عرض و ريشه آن بيشتر باشد. حداقل طول ريشه سنگها، براي سنگهاي كله 40 سانتيمتر، براي سنگهاي راسته برابر ارتفاع سنگ و براي سنگهاي دو كله يا سرتاسري، در صورتي كه عرض بنا كافي باشد، 50 سانتيمتر مي‌باشد. وزن و حجم سنگ مورد مصرف به ترتيب نبايد از 15 كيلوگرم و 006/0 مترمكعب كمتر باشد.
در ساختمان پي، بزرگترين قطعات سنگ در كف قرار مي‌گيرند. سنگهاي رديف اول روي يك قشر ملات، كه كف گود را پوشانيده، قرار مي‌گيرند و فواصل بين سنگها با ملات پر مي‌شود به نحوي كه هيچ گونه فضاي خالي پيرامون سنگها وجود نداشته باشد. كليه رديفها بايستي افقي ساخته شود. قبل از اينكه رديف بعدي چيده شود، سطح رديف زيرين بايد كاملاً تميز و در صورت لزوم مختصري آب روي آن پاشيده شود. آبهايي را كه در حين ساختمان پي در كف گود جمع مي‌شود بايد به وسيله مجرا به سمت چاله‌اي كه براي اين كار تهيه شده هدايت نموده و از آنجا به خارج تخليه كرد.
سنگهاي قواره‌اي كه در نماي ساختمان به مصرف مي‌رسد بايد كاملاً ريشه‌دار بوده و به ازاي هر متر مربع نما، يك سنگ سرتاسري بايد به كار رود. چنانچه عرض بنا از 50 سانتيمتر بيشتر باشد، به جاي سنگ دو كله مي‌توان از دو سنگ كله مقابل هم استفاده نمود به نحوي كه حداقل 15 سانتيمتر همديگر را بپوشانند. از به كاربردن سنگهاي كوچك در نما بايد جداً خودداري نمود. سنگها بايد طوري كارگذارده شوند كه بند عمودي رگهاي متوالي در يك امتداد قرار نگيرند. سنگهاي نبشي بايد به طور كله و راسته متوالياً روي هم در گوشه بنا قرار گيرند. در بنايي با قواره غيرمنظم، كف هر قطعه سنگ بايد به شكل افقي و طرفين قطعه تقريباً قائم باشد و دقت شود كه كليه سنگها تقريباً به وضعي كه در معدن قرار داشته‌اند روي يكديگر قرار گيرند. بناي در حال ساختمان را همواره بايد مرطوب نگهداشت و در مواقعي كه هوا گرم است بايد روي آن را آبپاشي نمود. در هواي خيلي گرم پس از تعطيل كار، روي بنايي را بايد پوشاند. در زمستان هنگامي كه خطر يخبندان در پيش است، اين قبيل بنايي را بايد به طور مناسب محافظت و نگهداري نمود.
در اين نوع بنايي، ضخامت درزها را معمولاً 5/2 سانتيمتر انتخاب مي‌نمايند. در موارد استثنايي اين ضخامت تا 4 سانتيمتر قابل افزايش خواهد بود. به كار بردن خرده‌سنگ در داخل درزها مجاز نخواهد بود.
بنايي با سنگ بادبر و نماسازي منظم
در اين نوع بنايي، سنگها در رديفهاي افقي بر روي هم قرار گرفته و در نما داراي درزهاي افقي و قائم مي‌باشند. سنگي كه در نما به كار برده مي‌شود بايد به وسيله چكشهاي بزرگ نوك تيز با ابعاد تقريباً مربع مستطيل در آمده و سطحي كه در نما قرار مي‌گيرد بايد به طور ناهموار با چكش، تيشه‌داري شده كه اصطلاحاً بادبر ناميده مي‌شود. ناهمواريهاي سطح بادبر (بارسنگ)، نسبت به لبه قطعه سنگ نبايد از 4 سانتيمتر تجاوز نمايد.
سنگهاي نما با سنگهاي پشت و توي كار بايد قفل و بست شود. اين قفل و بست با به كار بردن سنگهاي كله، راسته و دو كله و يا سرتاسري تأمين ميگردد. سنگهايي كه در گوشه‌هاي بنا به كار برده مي‌شوند بايد كاملاً در دو سطح، تيشه‌داري شده و به طور كله و راسته متوالياً در گوشه بنا روي يكديگر قرار گيرند.
حداقل 20 درصد سطح نماي ساختمان بايد شامل كله‌هايي بوده كه داراي ريشه در داخل بنا باشند. طول اين ريشه 2 برابر ضخامت هر قطعه سنگ كله مي‌باشد. حداقل طول و عرض هر سنگ كله به ترتيب برابر 40 و 20 سانتيمتر و حداقل طول و عرض هر سنگ راسته برابر 20 سانتيمتر و حداقل طول هر سنگ دو كله، در صورت عرض كافي بنا، برابر با 50 سانتيمتر است. به كار بردن خرده‌سنگ در نما مجاز نخواهد بود.
كارهاي بنايي با سنگ بادبر بايد با رديفهاي افقي و با ارتفاع مساوي در يك رديف و يا ممكن است با ارتفاع مساوي در تمام رديف انجام شود.
در هر رديف به ازاي هر سنگ كله يك سنگ دو كله به كار برده مي‌شود. در صورتي كه عرض بنا از 50 سانتيمتر تجاوز نمايد، به جاي سنگ سرتاسري، مي‌توان از2 سنگ كله مقابل هم كه حداقل 15 سانتيمتر همديگر را بپوشانند، استفاده نمود. اين دو سنگ يكي در نما و ديگري در پشت‌كار نصب ميگردد.
نما و پشت‌كار در هر رديف بايد توأماً در يك سطح ساخته شوند. بنابراين ارتفاعات سنگهاي مصرفي در نما و پشت‌كار در هر رديف بايد برابر و همسطح باشند.
درزهاي بين سنگهاي نما، افقي و قائم بوده و نبايد كمتر از يك سانتيمتر و بيش از 2 سانتيمتر باشد. لبه درزها محسوساً بايد مستقيم و گونيا باشد. درزهاي قائم در رديفهاي متوالي بايد در وسط سنگهاي رديف زيرين قرار گيرند. فاصله افقي دو درز قائم در دو رديف متوالي حداقل بايد برابر با 10 سانتيمتر باشد.
قطعات سنگ موقعي در جاي خود كاملاً قرار مي‌گيرند كه قسمتي از ملات از لابه‌لاي سنگها رو بزند. سنگهايي كه تقريباً به شكل مربع مستطيل در آمده است بايد در گوشه‌ها و در انتهاي بنا قرار گيرند و فضاي خالي در اين نوع بنايي مجاز نخواهد بود.
قطعات سنگ قبل از مصرف بايد كاملاً مرطوب باشند. قبل از اينكه هر رديف روي رديف زيرين قرار گيرد، رديف زيرين بايد تميز و در صورت لزوم مرطوب گردد.
بنايي با سنگ قواره‌اي سرتراش و نماسازي منظم
در اين نوع بنايي، سنگها طبق اندازه و ابعاد مندرج در نقشه‌هاي اجرايي و تقريباً به شكل مكعب مستطيل، كه در نما به شكل مربع و يا مستطيل نمودار گردد، تهيه مي‌شوند. قسمتي از سطوح جانبي هر قطعه كه توي كار قرار مي‌گيرد با چكش تراش داده مي‌شود حداقل عمق اين تراش بايد در سطوح فوقاني و تحتاني 15 سانتيمتر و در سطوح طرفين 8 سانتيمتر باشد. سنگهاي نما به وسيله چكش صاف و منظم خواهد شد و برجستگي سطح نماي سنگها نبايد از 15 ميليمتر تجاوز نمايد. اين سنگها داراي قلم درز به عرض 15 ميليمتر خواهد بود.
سنگها در رديفهاي افقي بر روي هم قرار مي‌گيرند. در حالي كه ارتفاع سنگها در هر رديف بايد برابر باشند، ارتفاع سنگها در رديفهاي مختلف را مي‌توان نابرابر انتخاب نمود. حداقل ارتفاع هر رديف 18 سانتيمتر و لازم نيست ارتفاع تمام رديفها مساوي باشد، ولي اختلاف ارتفاع سنگهاي دو رديف متوالي نبايد از يك پنجم ارتفاع متوسط رديفها تجاوز نمايد.
درزهاي بين سنگها در نما، بايد افقي و قائم بوده و عرض اين درزها نبايد كمتر از يك سانتيمتر و بيشتر از 5/1 سانتيمتر باشد. درزهاي قائم يكي در ميان قرار خواهند گرفت به اين معني كه سنگهاي يك رديف، درزهاي رديف تحتاني را مي‌پوشاند و فاصله بين درزهاي قائم يك رديف با درزهاي قائم رديف زيرين بايد حداقل 15 سانتيمتر باشد.
ساير مشخصات فني مربوطه كه در اين بند شرح داده نشده است عيناً مانند مشخصات فني بند "بنايي با سنگ بادبر و نماسازي منظم" خواهد بود.
بنايي با سنگ نيم‌تراش
در اين نوع بنايي سنگها در تمام نما تراشيده شده و برگشت گونيا در ريشه سنگ بايد حداقل 15 سانتيمتر باشد. برآمدگي نماي سنگ نبايد از 10 ميليمتر تجاوز نمايد. اين سنگها داراي قلم درز به عرض 2 سانتيمتر خواهد بود. ضخامت درزهاي سنگها در نما نبايد از 12 ميليمتر تجاوز كند.
در اين نوع بنايي، سنگهاي مصرفي درشت و توكار منحصراً به صورت قواره غيرمنظم به شرح مندرج در بند "بنايي با سنگ قواره غير منظم" مي‌باشد.
بنايي با سنگ نيم‌تراش با رديفهاي افقي و ارتفاعات مساوي انجام ميگردد. اختلاف ارتفاع بين دو رديف نبايد از 2 سانتيمتر تجاوز نمايد. درزهاي عمودي در نما يك در ميان طوري بايد تعبيه شوند كه فاصله دو درز قائم در دو رديف متوالي از يك سوم طول سنگ كمتر نباشد.
بنايي با سنگ قواره‌اي تمام‌تراش
در اين نوع بنايي، كه اكثراً در قوسها، ورودي تونلها، گالريها، دره‌ها، بالاي آبروها و پلها انجام مي‌شود، سنگها از بهترين طبقه معدن تهيه شده و بايد يكنواخت و عاري از هرگونه عيب و نقص و منفذ باشد.
در اين نوع بنايي، كليه سطوح هر قطعه سنگ بايد با قلم حجاري و صاف و تيشه‌داري گردد. اطراف سنگها مسطح و بدون اعوجاج تهيه خواهد شد. لبه سنگها بايد سخت و برنده بوده و در آنها آثار شكستگي و شكاف ديده نشود. خطوط مرئي و نبش سنگها نبايد لب پريده باشد.
درزهاي سنگها در نما بر يكديگر عمود و عرض هر درز نبايد از 10 ميليمتر متجاوز باشد.