سنگ هاي فرم گرفته از سنگ هاي سياه ، سبز و غيره تشكيل مي شود .
اين سنگ ها بعد از اين كه از كوه جدا شدند به وسيله كارگر سنگ تراش به شكل چند ضلعي ها ي نامنظم در پاي كار رديف مي شوند و روي آن ها را با چكش سنگ تراشي چكش كاري مي نمايند و براي نماسازي در ديوارها يا ديوارهاي محافظ در ويلاها استفاده مي كنند .
تمام اين سنگ ها را مكعب شكل مي كنند و ضخامت رگي آن ها را به يك كلفتي مي رسانند كه بتوان راحت روي كار گذاشت و سرعت عمل بيشتر شود.
سنگ هاي دست تراش
سنگ هاي دست تراش سنگ هايي هستند كه رگه كمتري دارند و اگر رگه اي هم در سنگ وجود دارد نبايد از نوع خاكي باشد چون درسنگ رگه هاي زيادي وجود دارد . اما رگه خاكي باعث شكستن سنگ مي شود .
سنگ ها را پس از اين كه از كوه جدا كرده اند ( سنگ خام ) در كارگاه سنگ تراشي فرم مي دهند و طول وعرض آن را به شكل منظم در مي آورند و روي آن را اول چكش كاري و بعد تيشه كاري مي نمايند ( چكش سنگ تراشي به نام كلنگ سنگ تراشي معروف است دوسرآن مانند كلنگ ولي كوتاه است . در وسط كلنگ دسته اي تعبيه شده كه بتوان آن را در دست گرفته و به كار مشغول شد .
تيشه سنگ تراشي كه روي سنگ را معمولاً با آن مي تراشند ، مانند تيشه كاشي تراشي است با اين تفاوت كه دو لبه تيشه مانند شانه دندانه اي است كه جاي شانه هاي تيشه روي سنگ باقي مي ماند . اين تيشه ها در دونوع ساخته شده است كه جاي شانه هاي تيشه روي سنگ باقي مي ماند . اين تيشه ها در دونوع ساخته شده است ؛ تيشه شانه اي دنده درشت و تيشه شانه اي دنده ريز .
پشت سنگ را ريشه دار مي سازند ( محلي كه در كار قرارمي گيرد ) . سنگ هايي كه با دست تراشيده مي شود چند نوع است : سنگ تيشه اي – سنگ بادبر – سنگ بادبر كلنگي و سنگ بادبرلبه صاف .
سنگ تيشه اي
در كارگاه سنگ تراشي سنگ را طوري مي تراشند كه يك روي آن صاف و با تيشه سنگ تراشي تيشه شده است . زاويه هاي آن كاملاً قائمه مي باشد كه بتوان در روي كار به راحتي از آن استفاده نمود . اين سنگ را در ازاره بناها و مسني وزير ديوارها در نماسازي تزييني به كار مي برند .
ريسمان ِ كار را به اندازه ارتفاع سنگ در محل كار ، تراز مي بنديم ، بعد ملات را به قدر كافي در محل ريخته ، پهن مي كنيم . سنگ را درجاي خود گذاشته ، آن را شاقول مي نماييم . اطراف سنگ را با لاشه هاي كوچك سنگ و يا تكه هاي آجر و ملات ماسه و سيمان ، محكم مي كنيم .
پس از اين كه رديف اول سنگ كاري به همين نحو عمل شد ، پشت كار را با آجر و با مصالح ديگر مطابق دلخواه عمل مي نماييم تا با سطح سنگ همرو شود . براي رديف دوم مطابق رديف اول عمل مي كنيم . درز اين سنگ ها معمولاً از پنج ميلي متر تجاوز نمي كند و پس ازنصب با ملات ماسه و سيمان آن را بندكشي مي كنند . ملات نصب سنگ ها ماسه و سيمان يا باتارد است .
سنگ بادبُر
سنگ بادبر با زاويه هاي قائمه و مكعب شكل بوده ، ولي اندازه هاي آن باهم برابر نيست . روي آن را تراش نمي دهند و به شكل قلوه اي است ( به همان طريق كه از كوه بريده شده ) فقط درزسنگ ها براي نصب دركار مشخص شده است .
طريقه عمل :
ريسمان كار را روي كار مي بنديم و سنگ كاري را شروع مي نماييم . چون درسنگ بادبر تمام سنگ هاي مكعب شكل به يك اندازه نيستند سنگ اول را نصب و بقيه سنگ ها را بايد درمحل كار جاسازي و هركدام را با تناسب و موقعيت جايي كه دارند در محل خود نصب نماييم .
سنگ بادبُر كلنگي
سنگ بادبُر كلنگي مانند سنگ بادبُر معمولي است و تنها تفاوتي كه آن ها دارند اين است كه نماي آن را به جاي قلوه اي با لكنگ سنگ تراشي ، تراش داده اند ، طريقه نصب آن باسنگ بادبُرتفاوتي ندارد.
سنگ بادبُر لبه دار
سنگ بادبُر لبه دار عبارت است از سنگ بادبُر معمولي ، ولي اطراف آن را كه درز سنگ ها قراردارد يك چفت به اندازه 5 /1 تا 2 سانتي متر تراش داده و بقيه سنگ را به شكل اوليه تراشيده يا نتراشيده ( طبيعي ) نصب مي كنند . طريقه عمل با سنگ هاي فوق فرقي ندارد .
سنگ هاي دست تراش را براي اطراف حوض ، قرنيز روي ديوار و جاهاي ديگر ساختمان به كار مي برند . هركدام از اين تراش ها به نامي معروف است .
سنگ لب شتري
لبه سنگ را گِرد مي كنند كه به نام سنگ لب شتري معروف است .
سنگ سينه كبوتري
بيشتر براي حوض هاي قديمي كه مانند بشقاب يا كاسه ساخته مي شدند به كار مي رفت ، در اين گونه سنگ ها ، بيرون سنگ را مانند سينه كبوتر گرد مي ساختند .
سنگ قاشقي
لبه سنگ را مانند داخل قاشق خالي مي كنند . بيشتر اين سنگ را در حوض ها و يا لبه ايوان ها به خاقاني معروف است استفاده مي كردند . نام هاي ديگري مانند الماس تراش ، فتيله اي ، چفت دار و غيره مانند اسامي كه در گچ كاري معروف بود در سنگ تراش هم معروف است .
سنگ پلاك
سنگ پلاك معمولاً در نماسازي مورد استفاده قرار مي گيرد . سنگ را ازكوه به شكل تكه هاي بزرگ جداكرده به كارخانه حمل مي نمايند . تكه هاي بزرگ سنگ را روي ريل هاي مخصوص ، جاسازي كرده و اطراف آن را براي بي حركت ماندن با گچ محكم مي كنند تا دستگاه برش بتواند به راحتي كار خود را انجام دهد .
سنگ پلاك را اگر در اندازه هاي معيني يعني طول و عرض مشخص به كاربرند سنگ حكمي مي گويند و اگر عرض سنگ به يك اندازه باشد و طول آن اندازه اي نداشته باشد ، اين سنگ را به عرض مشخص و طول آزاد و اگر طول و عرض در اندازه هاي متفاوت باشد موزائيك مي نامند . سنگ هاي حكمي را مي توان در نما و فرش كف و سنگ موزاييك را در بعضي از كف سازي فضاهاي آزاد استفاده كرد .
پس از اين كه كار ارّه تمام شد پلاك هاي بريده شده سنگ را زير ماشين ساب قرارداده و آن را صيقلي مي كنند . باارّه مخصوص به هر اندازه كه لازم باشد اطراف سنگ را مي برند و به محل نصب حمل مي نمايند . اگر ضخامت پلاك هاي سنگ از پنج سانتي متر تجاوز كند آن را قلوه بُر مي گويند ، يعني از صورت پلاك خارج شده است .
طريقه عمل :
چون پشت پلاك هاي سنگ صاف است و امكان جداشدن آن از ملات پشت آن وجود دارد براي بهتر چسبيدن ، پشت سنگ پلاك را تكه هايي از سنگ با چسب سنگ مي چسبانند و بعد روي كار نصب مي كنند يا اين كه پشت سنگ را سوراخ هايي نموده و داخل سوراخ ها را ميله هايي فلزي به نام اسكوب قرار داده و سرميله ها را داخل ملات پشت سنگ يا بين ملات آجر كاري جاسازي مي كنند .
ميله هاي اسكوب به چند طريق ساخته مي شود . ميله هاي يك شاخه اي كه در بعضي از آن ها دو سرميله به يك طرف خم شده مانند اسكوب هاي نجاري و دربعضي از آن ها بر عكس هم خم شده اند . هر دونوع آن در موقع نصب داخل ملات و سنگ قرار مي گيرد و فرقي ندارد .
بعضي از اين اسكوب ها دو شاخه اي هستند كه دوشاخه آن را مي توان در وسط دو سنگ قرار داد و هر شاخه آن را در يكي از سنگ ها نصب نمود . به طور كلي چون محل جايگزيني اين اسكوب ها را در سنگ بايد سوراخ نمود ، امكان شكستن ضخامت لبه سنك بين ملات و اسكوب وجود دارد .
اين اسكوب گذاري درتمام دنيا معمول است ، ولي درايران براي محكم بودن سنگ روكار ، يا به طريق تكه هاي سنگ كه پشت سنگ پلاك با چسب مي چسبانند عمل مي كنند يا اين كه دوسرسنگ پلاك را با اره شكاف داده شياري در وسط ضخامت سنگ ، درعرض سنگ به عمق 2 سانتي متر در دوسرنگ ايجاد مي كنند و بعد سيم هايي كه ضخامت آن تقريباً دوميلي متر يا كمتراست به اطراف آن پيچيده و درپشت سنگ سيم ها را به هم چرخ مي دهند كه به شكل كلاف تابيده نازك درآيد و ملات ماسه و سيمان را پشت سنگ مي ريزند .
سيم ها داخل ملات مانده و دوسرسنگ را مهار مي كند . اين طريق از تمام طرق گفته شده بهتر است ، چون محل اتكاء سنگ بيشتر بوده و بهتر مي تواند سنگيني سنگ را تحمل نموده و مقاومت كند .
طريقه نصب سنگ پلاك
سنگ پلاك را در محل خود قرارداده ، پس از شاقول كردن و تراز كردن اطراف آن را با گچ محكم مي كنند و پشت آن را دوغاب عسلي ماسه و سيمان مي ريزند . البته پشت سنگ را يك مرتبه نبايد دوغاب ريزي كرد چون مقدار زياد دوغاب به سنگ فشار آورده و گچ هاي اطراف سنگ نمي تواند مقاومت كندو از فشار سنگ جلوگيري نمايد در نتيجه خراب مي شوند .
براي دفعه اول به مقدار ارتفاع پشت سنگ را دوغاب مي ريزند، پس از خودگيري اوليه دوغاب سيمان ، براي بار دوم ديگر را دوغاب ريزي مي كنند ، عمل دوغاب ريزي به همين طريق الي آخر انجام مي شود .
پس از 24 ساعت كه دوغاب سيمان خودگيري خود را خوب انجام داد گچ هاي روي سنگ را تميز مي كنند و درزهاي بين سنگ را بندكشي مي نمايند ، سنگ هاي پلاك را پهلوي يكديگر مي چسبانند و براي بندكشي ، با مخلوط پودر سنگ و سيمان و آب ، دوغاب عسلي ساخته و با گوني روي درزسنگ ها مي مالند و با كارتك بندها را پُركرده و روي آن را گوني مي كشند تا تميز شود .
سنگ هاي پلاك را كه پهلوي يكديگر مي چسبانند در اصطلاح درز چسب مي گويند .
اين روكارها از انواع مختلف سنگ تهيه مي شوند . از سنگ پلاك براي روكار ، فرش كف ، قرنيز اطراف اتاق ، درپوش روي ديوارها ؛ پله ها ، اِزاره ، مسني ، كف پنجره ، حوض ، باغچه بندي و غيره استفاده مي شود .
قوس هاي سنگي
درمحل هايي مانند كوهستان ها كه سنگ زياد است ، در ساختمان هايي كه ساخته مي شوند بيشتر از مصالح موجود استفاده مي گردد . بنابراين ديوارها را از سنگ مي سازند و به جاي نعل درگاه از قوس هاي سنگي استفاده مي كنند .درجاده سازي چون بيشتر جاده ها از بين كوه ها عبور مي كنند و آماده كردن سنگ بسيار راحت است بنابراين پل ها و ديوارهاي محافظ كنارجاده را از سنگ هاي حاصل مي سازند .
طريقه عمل :
قاعده ساخت قوس هاي سنگي با آجري تفاوتي ندارد . اول قالب گچي يا چوبي ار ساخته در محل قوس قرار مي دهند ، سپس از طرفين قالب ، كار را شروع مي كنند . سنگ اين قوس ها را از اندازه هاي مختلف انتخاب مي نمايند . ابتدا سنگ هايي را كه با كارگر كمتري آماده براي نصب روي قوس مي شوند انتخاب كرده و به كوتاه و بلندي و ضخامت هاي كم و زياد آن اهميتي نمي دهند و به طريق سنگ در هم به كار مي برند .
سپس سنگ هايي را تراشيده ، فرم مي دهند و به كار مي برند . براي اين كه زير پايه هاي قوس محكم تر باشد و نيروي قوس بتواند به تمام ديوار انتقال پيداكند دوعدد سنگ با سطح بيشتري در زير پايه هاي قوس قرار مي دهند كه اين سنگ ها به نام سنگ پاكار معروف است .
در انتهاي قوس ، سنگي به طور ساده يا به طريق برجسته به نام سنگ تاج يا تيزه قوس قرار مي دهند كه قوس از دوطرف به اين سنگ خاتمه پيدا مي كند . دوطرف قوس كه بين پاكار و سنگ تاج است به نام كوهنال معروف است .
در پوشش يك تكه ساده ، دوديوار ، طرفين فضاي باز به اندازه اي كه بتوان از سنگ هاي يك تكه استفاده نمود مي سازند وسنگ درپوش را روي آن قرار مي دهند . اين نوع درپوش معمولاً براي پُل سازي در جاده ها به كار مي رود .
درپوش قوچ بند
در آجركاري و يا سنگ كاري اگر محلي وجود داشته باشد كه بتوانند دو تكه سنگ و يا دوعدد آجر را طوري قرار دهند كه دو پاي آجر يا سنگ روي پاكار باشد وطرف ديگر سنگ ها يا آجرها به هم چسبيده باشند و فضايي را از بالا ببندند ، اين حالت را حالت قوچ بند مي گويند .
در زمان هاي قديم دو آجررا به اين حالت ، روي سر دودكش ها قرار مي دادند تا آب باران داخل دودكش نشود .