در سال 1972 کارشناسی از سازمان توسعه صنعتی ملل متحد (يونيدو) گزارشی در مورد صنعت سنگ ايران تهيه نموده است که اين گزارش قبلاً در نشريات و يا کتب مربوط به سنگ های ساختمانی بطور کامل درج شده و در اين مقاله در مرحله اول صرفاً به نکات عمده گزارش اشاره می شود و سپس وضعيت موجود را تا حد امکان مورد بررسی قرار می دهيم.
تهيه کننده گزارش در خصوص مشخصات عمومی ذخاير سنگهای تزئينی و نما در ايران چنين نظر داده است: اين گونه سنگها تقريباً در تمام نقاط کشور يافت می شوند و شرايط مناسبی برای استخراج و مصرف آنها در اکثر شهر های ايران وجود دارد و در عين حال بيشتر معادن در فواصل دور از شهرها، راه آهن و نيروگاه های برق واقع شده اند که اين وضعيت سبب مشکلاتی در کار معادن می گردد.
در زمان تهيه گزارش تعداد معادن فعال در ايران 60 معدن با ظرفيت سالانه 200 تا 8000 متر مکعب برآورد شده است و به لحاظ عدم اجراء بررسی های دقيق زمين شناسی، تعيين ذخيره کلی سنگهای نما و ترکيب آنها چندان عملی نبوده است و نبود اطلاعات کافی در مورد حجم ذخاير از موانع اصلی برنامه ريزی برای استخراج بلوکها بوده در نتيجه صرفاً قسمتهای سهل الوصول و مجزای کانسارها مورد بهره برداری قرار گرفته اند. در آن زمان طرح عمومی برای بهره برداری وجود نداشته و برنامه سالانه استخراج نيز مشخص نبوده است.
اين کارشناس که از کشور روسيه بوده است گرانبها ترين سنگ تزئينی ايران را انواع مرمر های روشن سبز و رنگين و مرمريت های سياه و قرمز و تراورتن روشن بيان نموده و به موارد مشخصی نظير معدن مرمر درج و سرج بردسير کرمان، مرمر سبز تنگوئيه کرمان، مرمر سبز کاهک در 200 کيلومتری جنوب تهران و مرمر کوه سفيد در منطقه اصفهان اشاره می نمايد که البته در اکثر معادن نحوه بهره برداری بطور سنتی و بدون استفاده از روشهای مدرن استخراج ذکر شده است.
در خصوص مشکلات معادن آن زمان در امر استخراج سنگهای تزئينی موارد مختلفی در گزارش مطرح گرديده است که بطور عمده عبارتند از : عدم وجود طرحهای عمومی معادن و برنامه سالانه استخراج که موجب بهره برداری غير اصولی می شده است، عدم رعايت قواعد اساسی استخراج در معادن، استفاده از مواد ناريه بدون اعمال نکات ايمنی، عدم استفاده از ماشين آلات و تجهيزات مدرن، فقدان اطلاعات در مورد خواص فيزيکی و مکانيکی و ساير مشخصات سنگها و عدم وجود مهندسين و کارشناسان به ميزان مورد نياز در امر استخراج.
کارشناس روس در گزارش خود پيشنهاد ها و توصيه هائی جهت بهره برداری بهتر از معادن سنگ نما ارائه نموده است که رئوس اصلی اين پيشنهادات شامل ممنوعيت کاربرد هرگونه مواد ناريه در استخراج و ضرورت انجام عمليات بهره برداری بر اساس يک طرح و پروژه مشخص که مورد بررسی و تأييد قرار گرفته باشد و همچنين استفاده از ماشين آلات مورد نياز جهت مکانيزه نمودن معادن و آموزش کارشناسان، می باشد.
در رابطه با وضعيت فرآوری سنگ تزئينی در زمان تهيه گزارش چنين بيان شده است که تعداد کارخانجات فرآوری سنگ بالغ بر 200 کارخانه است که کل ظرفيت سالانه آنها به 3 ميليون متر مربع ورق ميرسد و تجهيزات تکنولوژيکی اکثر کارخانجات قديمی و از رده خارج توصيف گرديده است و صاحبان و گردانندگان کارخانجات غالباً با تجارب کارخانه های مطرح در کشورهای پيشرفته خارجی بيگانه بوده و برنامه ای جهـــــت
کسب اطلاعات حرفه ای و فنی مشاهده نشده و انجام مطالعات در اين زمينه مرسوم نبوده است. در ادامه گزارش نظرات و ديدگاههای ديگری توسط کارشناس يونيدو بيان می شود که در مجموع موارد مهم و اساسی بشرح زير می باشد:
1- توصيه جهت بازديد و حضور کارشناسان و کارخانه داران در نمايشگاه تخصصی سنگ نظير نمايشگاه ورونا در ايتاليا.
2- اقدام به ساخت تجهيزات فرآوری و قطعات يدکی در ايران براساس مدلهای وارداتی .
3- تهيه کاتالوگهای مناسب، بررسی بازارهای بين المللی، بررسی نوشته ها و منابع خارجی و ترجمه آنها و سازماندهی سفرهای تجاری به خارج و شرکت در نمايشگاهها .
4- ايجاد يک سازمان اختصاصی يا تشکيل هيئتی از کارشناسان بمنظور ساماندهی و هماهنگی بين معادن و کارخانجات .
5- هماهنگی فعاليتها برای ايجاد انواع جديد تجهيزات .
6- تعيين ذخاير سنگهای تزئينی وبررسی اطلاعات و آمارها در مورد عمليات بهره برداری.
حال براساس شرايط و وضعيت موجود اگر بررسی و مقايسه اجمالی بنمائيم به چه نتايجی خواهيم رسيد؟ استفاده از روشهای مدرن و عدم کاربرد مواد ناريه در معادن سنگ تزئينی بالاخره از سال 1368 بطور جدی در دستور کار وزارت معادن و فلزات قرار گرفت و جهت بهبود معادن سنگ اقدامات گسترده و فراگير ديگری نيز از همان سال آغاز گرديد. بهره برداران ملزم به تهيه طرحهای بهره برداری جديد شدند و بررسی و تأمين ماشين آلات متناسب با طرحهای جديد مطرح و اجرا گرديد و همانطوريکه ذکر شد از مصرف هرگونه مواد انفجاری در معادن سنگ تزئينی به شدت جلوگيری بعمل آمد(مگر در چارچوب طرح بهره برداری مصوب معادن و به منظور آ‌ماده سازی ها ) و همچنين واردات انواع ماشين آلات سيم برش الماسه و اقدام به ساخت بسياری از تجهيزات در داخل، به مرحله اجرا در آمد. از ديگر اقدامات مهم و زير بنائی می توان به ايجاد مجتمع های معدنی بزرگ نظير نی ريز، آذرشهر، لايبيد و .... اشاره نمود و همچنين برگزاری دوره های مختلف آموزشی و دعوت از کارشناسان خارجی جهت بازديد معادن سنگ ايران و دريافت نظرات کارشناسی آنها ؛ انتشار نشريه تخصصی سنگ به منظور ارائه مدرنترين شيوه های استخراج و آشنائی دست اندرکاران با روشهای جديد و مسائل جهانی سنگ تزئينی و برگزاری چهار دوره نمايشگاه بين المللی ماشين آلات و تجهيزات معدنی و سنگهای ساختمانی درتهران قابل ذکر می باشند و البته در کنار اين موارد بايدبه چند سمينار در سالهای 1367و 1370 نيز اشاره نمائيم که تحت عنوان سمينار بررسی معادن سنگهای ساختمانی (تزئينی و نما) برگزار گرديد. ضمناً لازم به توضيح است که وزارت معادن و فلزات از سالهای قبل از 1368 نيز تلاشهای بسياری در جهت حذف مواد انفجاری در امر استخراج معادن سنگ و استفاده از روشهای مدرن را در برنامه کار خود قرار داده بود که در بعضی موارد موفقيتهائی نيز حاصل گرديد و سپس از سال 1368 موضوع بصورت بسيار جدی و قطعی و در سطح بسيار گسترده به مرحله اجراء کامل رسيد و در مجموع روند رو به رشد تعداد معادن فعال سنگهای تزئينی در طی سالهای گذشته و همچنين تعداد کارخانجات سنگبری بيانگر گسترش و افزايش فعاليت چشمگير اين صنعت می باشد.بر اساس آمار و اطلاعات موجود، تعداد معادن سنگهای تزئينی در سال 1362 به 109 معدن و نهايتاً در سال 1371 اين تعــداد به 315 معدن رسيــده
است و آمار استخراج که سال 1362 به ميزان 961,899,2 تن بوده در سال 1371 به ميزان 666,231,5 تن افزايش يافته است.
در ابتداء برنامه دوم توسعه يعنی درسال 1374 تعداد معادن فعال که در سال 1371 به 315 معدن رسيده بود به 437 معدن افزايش يافته و بر اساس آخرين آمارگيری توسط سازمان آمار ايران در سال 1378 اين تعداد 466 معدن اعلام شده است. در حال حاضر با توجه به اينکه دسترسی به آمار و اطلاعات مستند مشکل و به عبارتی عملاً غير ممکن است، تعداد تقريبی معادن سنگ تزئينی کشور حدود 600 معدن قابل برآورد است و در خصوص کارخانجات فرآوری هم آمار و ارقام متفاوتی وجود دارد که به هرصورت بالغ بر چند هزار کارخانه می باشند
.
بطور کلی در بسياری از بخشهای صنعت سنگ فعاليت ها و کارهای زيادی در طی بيست سال گذشته انجام شده است و هرچند هنوز نيازمند به تلاش و فعاليت بيشتر هستيم ولی اقدامات مؤثری را که تا کنون صورت گرفته اند، نبايد از نظر دور داشت . اما در زمينه بازرگانی و تجارت بين المللی هنوز از وضعيت مناسب و جالبی برخوردار نشده ايم و احتمالاً اگر همين روند سنتی را در امر بازرگانی حفظ نمائيم هيچ زمانی به يک جايگاه شايسته و متناسب با امکانات و پتانسيل های بالقوه در اين صنعت نخواهيم رسيد.
جالب است که کارشناس سازمان يونيدو 30 سال قبل توصيه و پيشنهاد نموده است که يک سازمان اختصاصی برای صنعت سنگ تشکيل شود و فعاليتها بصورت هماهنگ و منسجم انجام گردد ولی متأسفانه عليرغم اينکه انجمن سنگ ايران دو سال قبل تأسيس شده است هنوز از جهت فراگير شدن آن و پيوستن کليه دست اندرکاران اين صنعت به نتايج مناسبی نرسيده ايم. حضور درنمايشگاههای خارجی زمانی می تواند بيشتر مثمر ثمر واقع شود که از يک انسجام و هماهنگی خاص و کامل برخوردار باشيم نظير شرکت کننده های کشور ترکيه در نمايشگاه سال 2002 کارارا در ايتاليا و يا در امر تبليغات و بازاريابی و صادرات مسلماً اگر بصورت متشکل و با يک سازماندهی اصولی حرکت نمائيم درصد حصول موفقيت بيشتر خواهد بود و به عبارتی توانائيهای منفرد و جداگانه را بايد بصورت يک قدرت عمده و واحد درآورد تا بتوانيم حرکتی اساسی و نتيجه بخش صورت دهيم
.
در اين ميان نقش اصلی و بسيار مهم وزارت صنايع و معادن بعنوان متولی و محور اوليه هرگونه فعاليتهای اکتشافی و معدنی بسيار حائز اهميت است و اقدامات و برنامه ريزی های بنيادی بايد توسط آن وزارتخانه طراحی و به مرحله اجرا درآيند. در اين راستا بايد جهت رفع نواقص و مشکلات موجود در امور معادن سنگهای تزئينی چه در امر اکتشاف و چه در خصوص استخراج گامهای اساسی برداشته شود تا در نهايت در زمينه فرآوری و صادرات انواع سنگهای نما امکان فعاليت اصولی و حضور موفق و گسترده در صحنه های بين المللی ميسر گردد. دراين رابطه انجمن سنگ ايران با همه توان آمادگی خود را جهت هر گونه همکاری با مسئولين محترم وزارت صنايع و معادن و کليه دست اندرکاران صنعت سنگ کشور برای حصول به اين امر مهم اعلام می نمايد.اميد است که با همکاری و هماهنگی يکديگر بتوانيم جايگاه ويژه ای برای سنگهای تزئينی ايران دربازارهای جهانی ايجاد نمائيم.