● بخش معادن ميزان ذخائر ايران در بخش سنگهاي تزئيني شامل سنگهاي تراورتن، مرمر، مرمريت، سنگ چيني و گرانيت بسيار قابل توجه مي باشد و ذخائر شناخته شده اين نوع از سنگها بر اساس اطلاعات تا پايان سال 1383، حدود 1750 ميليون تن برآورد شده است. به تفكيك، ميزان ذخائر اين نوع سنگها عبارت است از : تراورتن 180 ميليون تن، مرمر 10 ميليون تن، مرمريت 945 ميليون تن، سنگ چيني 259 ميليون تن و سنگ گرانيت 355 ميليون تن .
سهم ذخائر قطعي اين سنگها در كشور به ترتيب 10 ، 1 ، 54، 15 و 20 درصد محاسبه مي شود كه در اين صورت سنگهاي مرمريت، گرانيت و سنگ چيني به ترتيب از بيشترين سهم برخوردار بوده و در مجموع 89 درصد از كل سنگهاي تزئيني را تشكيل مي دهند. لازم بذكر است كه بر اساس آخرين اطلاعات برآورد شده ، سنگهاي تزئيني در مجموع 3/6 درصد از كل ميزان ذخائر مواد معدني كشور را تشكيل مي دهد كه در اين ميان سهم سنگهاي مرمريت، گرانيت، چيني، تراورتن و مرمر به ترتيب 4/3، 3/1، 9/0، 6/0 و 04/0 درصد مي باشد.
لازم بذكر است كه از نظر پراكندگي جغرافيايي ذخائر سنگهاي تزئيني و نما، اختلاف قابل توجهي بين استانهاي مختلف كشور وجود دارد به طوريكه 5 استان اصفهان، خراسان، فارس، كردستان و آذربايجان شرقي در مجموع 69 درصد از ذخائر شناخته شده سال 83 در بخش سنگهاي تزئيني و نما را تشكيل مي دهند و هر كدام از اين استانها به ترتيب سهم 4/31، 7/15، 1/8، 1/7 و 8/6 درصدي از كل ذخائر سنگهاي تزئيني را شامل مي شوند.
- معادن سنگ مرمريت
با توجه به اطلاعات موجود، تا پایان سال 1383، 375 معدن سنگ مرمريت وجود دارد كه 79 درصد فعال (296 معدن) ، 15 درصد متوقف يا فصلي (57 معدن) ، و مابقي آنها (22معدن) در حال تجهيز مي باشد. درمجموع 75 درصد اين معادن به شكل خصوصي، 24 درصد تعاوني و يك درصد دولتي اداره مي شوند و حدود 5144 نفر در اين معادن مشغول به كار مي باشند .
از نظر پراكندگي جغرافيايي استانهاي اصفهان، خراسان، كرمانشاه و فارس داراي بيشترين ذخائر معدني مرمريت مي باشند. بر اساس اطلاعات سال 1383 اين چهار استان به ترتيب 43، 15 ، 10 و 9 درصد و در مجموع 77 درصد از ذخائر شناخته شده اين ماده معدني را در اختيار دارند.
- معادن سنگ گرانيت
همانطور كه گفته شد اين نوع معادن پس از معادن مرمريت، با در اختيار داشتن حدود 20 درصد از كل ذخائر برآوردي سنگهاي تزئيني در رده دوم قرار دارند. در مجموع 314 معدن گرانيت در كشور وجود دارد كه 79 درصد آنها فعال (249 معدن)، 16 درصد متوقف يا فصلي (50 معدن) و 5 درصد (15 معدن) در حال تجهيز مي باشند. در مجموع حدود 89 درصد معدن گرانيتي به شكل خصوصي و 11 درصد به صورت تعاوني اداره مي شوند.
در بين استانهاي كشور، استانهاي مازندران، خراسان، زنجان، قزوين و اصفهان به ترتيب با در اختيار داشتن 33، 30، 7، 7 و 6 درصد بيشترين ذخائر شناخته شده گرانيت را دارا مي باشند.
- معادن سنگ چيني
حدود 15 درصد از كل ذخائر سنگهاي تزئيني كشور را تشكيل داده و در مجموع 165 معدن سنگ چيني در كشور وجود دارد كه 87 درصد (143 معدن) فعال، 12 درصد (20 معدن) متوقف يا فصلي و يك درصد در حال تجهيز مي باشد. سهم بخش خصوصي، تعاوني و دولتي در اداره اين معادن به ترتيب 67، 30 و 3 درصد مي باشد و در مجموع 4798 نفر در اين معادن مشغول به كار مي باشند.
از نظر پراكندگي جغرافيايي، اغلب معادن سنگ چيني در استانهاي اصفهان، كردستان، فارس و كرمان قرار دارند. به طوريكه بر اساس آخرين آمار به ترتيب 32، 31، 10 و 6 درصد و در مجموع 79 درصد از معادن سنگ چيني در استانهاي مذكور واقع شده اند.
- معادن سنگ تراورتن
در حال حاضر 147 معدن سنگ از نوع تراورتن در كشور وجود دارد كه از اين ميزان 76 درصد فعال (112 معدن)، 16 درصد متوقف يا فصلي (23 معدن) و 8 درصد (12معدن) در حال تجهيز مي باشند. از ديدگاه نوع مالكيت،سهم بخش خصوصي، تعاوني و دولتي به ترتيب 69، 26 و 5 درصد مي باشد و در مجموع داراي 1748 نيروي كار مي باشند.
عمده ترين استانهاي كشور از نظر ذخائر شناخته شده تراورتن، استانهاي اصفهان ، آذربايجان شرقي و مركزي مي باشند كه به ترتيب 44، 39 و 10 درصد و در مجموع 93 درصد از معادن، اين ماده معدني را در اختيار دارند.
- معادن سنگ مرمر
اين معادن در بين معادن سنگهاي تزئيني داراي كمترين ذخائر مي باشد و در مجموع 58 معدن سنگ مرمر در كشور وجود دارد كه از اين تعداد 90 درصد فعال ( 52 معدن)، 9 درصد متوقف ( 5 معدن) و كمتر از يك درصد (يك معدن)در حال تجهيز مي باشد. از ديدگاه مالكيتي سهم بخش خصوصي، تعاوني و دولتي به ترتيب 74، 23 و 3 درصد مي باشد و در مجموع داراي 768 پرسنل مي باشند.
معادن سنگ مرمر كشور عمدتاً در استانهاي خراسان و آذربايجان شرقي متمركز شده است. بر اساس آخرين آمار و اطلاعات در سال 1383 حدود 89 و 5 درصد و در مجموع 93 درصد معادن سنگ مرمر كشور در اين دو استان قرار گرفته است.
●بخش استخراج
در سال 1383 ميزان استخراج از معادن سنگ مرمريت نسبت به سال 82 تغيير محسوسي نداشته و از 901/3 ميليون تن استخراج معادن مرمريت كشور، استانهاي اصفهان، فارس و خراسان رضوي و شمالي با 32، 26 و 12 درصد ، بيشترين ميزان استخراج مرمريت را به خود اختصاص داده اند. در اين سال ميزان استخراج از معادن گرانيت نسبت به سال 1382 درحدود 11درصد افزايش يافته و از 927 هزار تن گرانيت استخراج شده، بيشترين سهم را استانهاي اصفهان، آذربايجان غربي، همدان به ترتيب با 15، 14 و14 درصد داشته اند.
در سال 83 ميزان استخراج از معادن سنگ چيني نسبت به سال ماقبل حدود 3 درصد كاهش يافته و از مجموع 135/5 ميليون تن استخراج از معادن سنگ چيني، به ترتيب 33، 28 و 23 درصد آن از استانهاي فارس، اصفهان و لرستان انجام شده است.
از مجموع 103 هزار تن استخراج از معادن سنگ مرمر در سال 1383، به ترتيب 22، 20 و 15 درصد از معادن مرمر استانهاي كرمان، آذربايجان شرقي و خراسان رضوي و شمالي صورت گرفته و كل ميزان استخراج از اين معادن حدود 7 درصد رشد داشته است.
در بين معادن سنگهاي تزئيني، بيشترين ميزان رشد استخراج سالهاي اخير از معادن سنگ تراورتن صورت گرفته و اين رقم در سال 1383 حدود 40 درصد بوده است. در اين سال مجموعاً 312/1 تن از ذخائر معادن تراورتن استخراج شده كه استانهاي مركزي، اصفهان و آذربايجان شرقي به ترتيب تأمين كننده 64، 19 و 8 درصد بوده اند.
●بخش فرآوري
علي رغم اينكه ايران در هنر سنگ كاري قدمت 7 هزار ساله دارد و حرفه سنگ تراشي بر پايه اين هنر از سابقه طولاني برخوردار مي باشد، مع ذلك صنعت سنگبري آن از پيشينه چنداني برخوردار نمي باشد. در حال حاضر، تعداد كارگاهها و كارخانجات فرآوري سنگ تزئيني در ايران حدود 5000 واحد مي باشد كه قسمت عمده اي از آنها قديمي بوده و از ماشين آلات و تجهيزات كهنه استفاده مي كنند. در سالهاي اخير و در پي اجراي سياستهاي توسعه صادرات محصولات غيرنفتي، به موازات تجهيز معادن، به صنعت فرآوري سنگ نيز توجهاتي شده و حتي كارخانجاتي در مجاورت معادن احداث گرديده اند و به منظور استفاده بهينه از سنگ و جلوگيري از حمل بار (به دليل هزينه بالاي حمل و نقل)، مطابق سياستهاي وزارت صنايع و معادن، در كنار معدن سنگ مجوز احداث واحدهاي سنگبري پيشرفته با ظرفيتهاي100، 150 و 200 هزار مترمربع يا بيشتر داده شده است.
بر اساس اطلاعات موجود در مركز آمار وزارت صنايع و معادن(1384) ، بالغ بر 5000 واحد فرآوري سنگ در كشور مشغول به فعاليت مي باشند كه از اين ميزان 2744 واحد آن داراي پروانه تأسيس يا بهره برداري اين وزارت مي باشند و بيش از 2200 واحد فاقد اين پروانه بوده و صرفاً داراي كارت شناسايي مي باشند. واحدهاي مزبور عمدتاً كارگاههاي كوچكي هستند كه در داخل و يا حواشي شهرها به صورت پراكنده مشغول به كار مي باشند و در برنامه انتقال به مناطق مشخص و شهركهاي صنعتي خارج از شهر قرار دارند و تا زماني كه اين انتقال صورت نگيرد،نمي توانند پروانه بهره برداري از وزارت صنايع را دريافت دارند. اين كارگاهها معمولاً توليداتشان را به صورت سنتي انجام داده و آشنايي لازم با استانداردهاي موجود و اوضاع بازار جهاني را ندارند.
- واحدهاي فعال فرآوري سنگ
●تعداد واحد توليدي
تا پايان هشت ماهه اول سال 1384 حدود 2744 واحد توليدي فعال در بخش فرآوري سنگ داراي پروانه بهره برداري بوده اند. در استانهاي اصفهان، لرستان و تهران به ترتيب 797، 344 و 266 واحد فعال در زمينه فرآوري سنگ وجود داشته كه به ترتيب 29، 13 و 10 درصد و در مجموع 52 درصد كل واحدهاي توليدي فعال در اين سه استان قرار داشته است.
●ميزان اشتغال يافته هاي تحقيق نشان مي دهد كه در مجموع 2744 واحد توليدي، حدود 32130 نفر نيروي انساني وجود دارد كه در نتيجه متوسط نيروي كار به كار گرفته شده در هر واحد 12 نفر مي باشد. بيشترين نيروي كار بخش فرآوري سنگ در استانهاي اصفهان، لرستان و تهران قرار دارد. نيروي كار اين استانها به ترتيب 27، 13 و10 درصد و در مجموع 50 درصد كل نيروي كار واحدهاي فرآوري سنگ در كشور را تشكيل مي دهد.
●سرمايه ثابت در مجموع سرمايه ثابت واحدهاي فعال در بخش فرآوري سنگ 3187863 ميليون ريال برآورد شده كه استانهاي اصفهان، تهران و لرستان به ترتيب با در اختيار داشتن 25، 14 و 12 درصد و در مجموع 51 درصد، بيشترين سرمايه ثابت را دارا مي باشند.
●ظرفيت توليد مجموع ظرفيت اسمي توليد واحدهاي فعال در بخش فرآوري سنگ حدود 9/58 ميليون مترمربع محاسبه شده، در نتيجه هر واحد توليدي كشور به طور متوسط داراي ظرفيت حدود 21450 مترمربع مي باشد. سه استان اصفهان، لرستان و تهران با در اختيار داشتن 9/17، 9/7 و 4/5 ميليون مترمربع به ترتيب 31، 13 و 9 درصد و در مجموع 53 درصد كل ظرفيت توليد در اين سه استان قرار داشته است.
در ادامه مطالعات به منظور ديدگاهي کلي از چگونگي وضعيت ايران از لحاظ پتانسيلهاي سنگ ساختماني ، اقدام به تهيه نقشه اي از پراکندگي معادن مصالح ساختماني بر اساس داده هاي موجود تا پايان سال 1383 شدکه در تصوير1-1 آمده است
- واحدهاي در دست بهره برداري فرآوري سنگ
طبق اطلاعات موجود در مركز آمار وزارت صنايع و معادن تا پايان 1384 ، 3887 مورد پروانه احداث واحد فرآوري سنگ صادر شده و در دست بهره برداري مي باشند. اطلاعات اين واحدها از نظر ظرفيت، اشتغال و سرمايه ثابت نشان مي دهد كه بيشترين واحد در دست بهره برداري در استانهاي اصفهان، مركزي و فارس قرار دارند. در اين استانها به ترتيب 1137، 728 و 479 واحد فرآوري سنگ در دست بهره برداري قرار دارد كه حدود 29، 19 و 12 درصد از كل واحدها را شامل مي شود. مجموع كل اشتغال پيش بيني شده در اين واحدها 69461 نفر مي باشد و حدود 192 ميليون مترمربع ظرفيت توليد پيش بيني شده است.
در ضمن ميانگين تعداد اشتغال ، سرمايه و ظرفيت هر واحد در دست بهره برداري فرآوري سنگ به ترتيب 18 نفر، 5910 ميليون ريال و 49509 مترمربع مي باشد.